Najważniejszy czy najbardziej ważny (lub, co gorsze, najbardziej najważniejszy)? Zdarza się Wam mieć wątpliwości odnośnie tego, jak dany przymiotnik stopniuje się w języku polskim? Teoretycznie zasady stopniowania przymiotników są proste, naturalne i mogą sprawiać problemy jedynie obcokrajowcom, ale w praktyce wielu Polaków przyprawiają o ból głowy. Jeśli nie chcesz zostać „najbardziej najlepszym” mistrzem błędów w stopniowaniu przymiotników – koniecznie przypomnij sobie z TextBookers.com zasady tego, co poprawne, a co, delikatnie mówiąc, niewłaściwe.
Zacznijmy może od tego, że nie istnieje coś takiego jak stopniowanie czasowników, stopniowanie rzeczowników, a także wszelkich ich pochodnych – w języku polskim stopniuje się przymiotniki i części mowy pochodzące tylko i wyłącznie od nich. Czynności, rzeczy i osoby się nie stopniują, ale – co ważne – mogą decydować o tym, w jaki sposób powinien być traktowany przymiotnik i czy należy (lub absolutnie nie!) go stopniować. Weźmy pod lupę przykład ze wstępu – rzeczownik „mistrz” – to, że nie może on być najbardziej najlepszy jest chyba dość oczywiste, ale czy w ogóle dla opisu tego rzeczownika wymagany jest przymiotnik i to jeszcze w stopniu innym niż równy? Zdecydowanie nie! Mistrz, jak wynika z definicji tego słowa, to ktoś najlepszy w danej dziedzinie i aby opisać jego należyte miejsce, nie trzeba do tego celu wykorzystywać przymiotnika wartościującego (inaczej sytuacja miałaby się w przypadku chociażby przymiotnika „stary”). To chyba najlepiej obrazuje fakt, że warto poznać standardowe zasady stopniowania przymiotników; wiedzieć czy, kiedy i jak należy je stosować, aby unikać błędów.
Zatem co w sytuacjach, w których przymiotnik stopniować można, a nawet trzeba?
(Nie)regularne stopniowanie przymiotników
Warto sobie przypomnieć, że w języku polskim mamy dwa rodzaje stopniowania przymiotników. Przymiotniki stopniejmy regularnie i nieregularnie, a to dlatego, że same przymiotniki mogą właśnie takie być. A zatem, przymiotniki regularne – stopniowanie regularne, a przymiotniki nieregularne – stopniowanie nieregularne. Co to oznacza w praktyce? Dosłownie tyle, że mamy przymiotniki, które stopniują się z zachowaniem „bazy słowa” (tematu fleksyjnego) i takie, które zmieniają się całkowicie wraz ze wzrostem (lub spadkiem) stopnia. To pierwsze to stopniowanie regularne, to drugie to stopniowanie nieregularne.
Błędem jest łączenie obu tych form i choć z natury rzeczy powinny one wyglądać nienaturalnie oraz zmuszać do poprawy, to nader często w tekstach spotkać się można z takimi przypadkami. Przykład – pierwszy z brzegu – to ten ze wstępu, gdzie stopniowanie dobry zostaje zastosowane zarówno nieregularnie (prawidłowo) i stopień najwyższy przybiera formę „najlepszy”, ale niestety też regularnie (źle) – poprzez dodanie przysłówka – „najbardziej”. Podobnie, bardzo często, w sposób błędny stosowane jest stopniowanie przymiotnika zły. Stopniowanie „bardziej gorszy”, czy też (o zgrozo!) „najbardziej najgorszy”, nie tylko wyglądają, ale i brzmią fatalnie. Jeżeli w stopniowanym przymiotniku zmienia się cały temat fleksyjny, to mamy do czynienia z przymiotnikiem nieregularnym i nie wykorzystujemy przy jego stopniowaniu formy opisowej. Stopniowanie zły – gorszy – najgorszy to jedyne poprawne stopnie tego przymiotnika. Podobnie w przypadku przymiotników duży i mały (choć w tym drugim przypadku nie jest to tak obrazowe). O ile bowiem stopniowanie przymiotnika duży (duży – większy – największy), jest dość oczywiste, to już mały – mniejszy – najmniejszy, nie pokazuje w tak oczywisty sposób zmiany tematu. W kwestii przymiotnika duży warto jeszcze dodać, że często spotykane stopniowanie „duży – wielki – największy” jest niepoprawne. Duży i wielki to trudne przymiotniki, ponieważ oba są w stopniu równym i w żadnym razie nie można uznać przymiotnika „wielki” za stopień wyższy przymiotnika „duży”.
Tego, czy przymiotnik jest regularny czy nieregularny, nauczyć się trzeba wraz z rozwojem umiejętności posługiwania się naszym rodzimym językiem. Nauka ta to naturalny proces i trudno obudować go w jakiekolwiek ramy, jednak zawsze w razie wątpliwości odnośnie rodzaju przymiotnika, pomocą służą tradycyjne i elektroniczne słowniki języka polskiego.
Przymiotniki regularne na dwa sposoby
W poprzedniej części ustaliliśmy już, że regularne przymiotniki to takie, w których temat fleksyjny pozostaje niezmienny, niezależnie od stopnia. Co to oznacza w dla piszących? Dosłownie tyle, że stopień wyższy i najwyższy będą zawierały dosłownie słowo (lub jego temat), który występuje w stopniu równym. Przykład? Proszę bardzo. Weźmy na warsztat przymiotnik gorący. Stopniowanie go wymaga użycia sposobu syntetycznego (prostego), a zatem będziemy w stopniu wyższym tworzyć formę „gorętszy”, a w stopniu najwyższym „najgorętszy”. Podobnie z przymiotnikiem „piękny”. Piękny – piękniejszy – najpiękniejszy. A jak wygląda stopniowanie przymiotnika wyjątkowy? Wyjątkowy – bardziej wyjątkowy – najbardziej wyjątkowy. Nieco inaczej, ale także poprawnie. Skąd wynika ta różnica? Otóż stopniowanie przymiotników regularnych w języku polskim działa na dwa niezależne sposoby (które nie są wymienne!). Rodzaje stopniowania zależą od tego, czy do bazy przymiotnika (tematu fleksyjnego) da się naturalnie dodać końcówkę przynależną syntetycznemu stopniowaniu, czy też nie. Jeśli tak, to w przypadku stopnia wyższego, do przymiotnika w stopniu równym, wpisz końcówki przymiotników –szy, – ejszy (zachowując właściwą formę osobową, a więc –sze, – ejsze lub –sza, -ejsza), a w stopniu najwyższym do formy wyższej przedrostek „naj”.
W przypadku, kiedy nie ma takiej możliwości, zwracamy się w stronę formy opisowej, pozostawiając przymiotnik w podstawowej formie we wszystkich stopniach, a jedynie dodając do stopnia wyższego przysłówek posiłkowy – bardziej, a w stopniu najwyższym – najbardziej.
Stopniowanie opisowe jest proste, jeśli tylko zna się tę grupę przymiotników, które właśnie w taki sposób powinny być stopniowane. Często w dużym skrócie myślowym grupę tę określa się mianem „przymiotniki opisowe”, ale jest to duże uproszczenie dla określenia wyrazów, wobec których wykorzystać należy właśnie stopniowanie opisowe. W taki właśnie sposób przebiegać będzie stopniowanie przymiotnika gorzki (gorzki – bardziej gorzki – najbardziej gorzki). Przykłady takich wyrazów to także większość kolorów, jak również sam przymiotnik kolorowy. Stopniowanie przymiotnika kolorowy powinno wyglądać kolorowy – bardziej kolorowy – najbardziej kolorowy.Analogicznie stopniowanie kolorów (w większości przypadków), biorąc na warsztat niebieski. A więc niebieski – bardziej niebieski – najbardziej niebieski. Wyjątki od tej reguły? Proszę bardzo! W sposób prosty stopniować będziemy kolory: czerwony, czarny, biały, zielony, żółty.
Druga strona medalu
Stopniowanie przymiotnikow w języku polskim nie odbywa się tylko w górę. Przymiotniki polskie stopniują się także w dół, ale tu sprawa wydaje się o tyle prostsza, że ma ono charakter tylko opisowy. A zatem, aby utworzyć stopień niższy i najniższy, wykorzystać należy przysłówek posiłkowy odpowiednio – mniej i –najmniej. Jak to będzie przebiegało w praktyce? Zajmijmy się przymiotnikiem „miękki”. Jak wygląda stopniowanie przymiotnika „miękki” w dół? Stopniowanie miękki tym sposobem, będzie przebiegało następująco: miękki – mniej miękki – najmniej miękki.
Ani w dół ani w górę – przymiotniki niestopniowalne
W naszym rodzimym języku mamy także grupę takich przymiotników, których nie da się stopniować – choć wydaje się, że samo określenie „nie da”, nie jest najwłaściwsze. Oczywiście, że się da – teoretycznie – ale jest to niepotrzebne i po prostu błędne. Jaka to grupa wyrazów? Przymiotniki, które się nie stopniują to takie, które odnoszą się do miejsc pochodzenia, a także te, które określają materiał wykonania danej rzeczy.
Standardowe przykłady tych sytuacji, w których przymiotnik w stopniu równym jest jedyną właściwą jego formą i nie istnieje stopień wyższy przymiotnika, ani jego stopień najwyższy, to: krakowski, toruński, warszawski a także, metalowy, plastikowy, drewniany.
Ciekawym przykładem braku konieczności stopniowania jest też przymiotnik „optymalny”, wobec którego należy zastosować zdroworozsądkową regułę przytoczoną już w przykładzie słowa „mistrz”. Jeśli coś jest optymalne to nie może być już bardziej ani najbardziej optymalne, gdyż słowo to z definicji zakłada ostateczność natężenia.
Stopniowanie przysłówków
Aby wyczerpać temat stopniowania w języku polskim, nie wystarczy szczegółowo omówić zagadnienia przymiotników. Istnieje bowiem coś takiego jak stopniowanie przysłówków. Polski język tę odprzymiotnikową część mowy traktuje bardzo podobnie jak same przymiotniki i dlatego stopniowanie przyslowkow także może przebiegać w sposób regularny, nieregularny oraz opisowy.
Ważną informacją jest, że stopniowaniu podlegają tylko te przysłówki, które powstały od przymiotników i zasadniczo, jeśli przymiotnik stopniował się w konkretny sposób, to przysłówek od niego utworzony będzie się stopniował na tej samej zasadzie. A więc jeśli lekki – lżejszy – najlżejszy, to i lekko – lżej – najlżej. Regularne stopniowanie przysłówka przebiega zatem poprzez dodanie końców – ej w stopniu wyższym i przedrostka – naj.
Z kolei stopniowanie przysłówka powstałego od wyrazu „kolorowy” przebiegać będzie w sposób opisowy, tak jak to miało miejsce w przypadku przymiotnika. Stopień wyższy i najwyższy utworzonych przysłówków w takim przypadku wyglądać będzie następująco: kolorowo – bardziej kolorowo – najbardziej kolorowo.
Istnieje także grupa przysłówków stopniujących się w sposób nieregularny, które, podobnie jak przymiotniki z tej grupy, warto zapamiętać. Wyrazy takie jak dobrze, źle, dużo (wiele), mało stopniują w sposób szczególny, przedstawiony poniżej:
dobrze – lepiej – najlepiej
źle – gorzej – najgorzej
dużo, wiele – więcej – najwięcej
mało – mniej – najmniej
Aby wyczerpać zagadnienie stopniowania przysłówków, należy jeszcze przypomnieć, że ta część mowy nie musi pochodzić tylko od przymiotnika. Odpowiada ona bowiem na pytania Jak? Gdzie? Kiedy? Jeśli zatem mamy do czynienia z przysłówkami niepochodzącymi od przymiotnika, to są to przysłówki, które się nie stopniują. Jakieś przykłady? Oczywiście, że tak! Wczoraj, teraz, jutro, wiecznie, to przysłówki, których nie wartościujemy.
Ale to nie koniec, ponieważ są także takie przysłówki, które odpowiadają na pytanie Jak?, a mimo tego stopniowanie ich jest błędem. Boso – to niewątpliwie przysłówek. Stopniowanie go jednak jest zabiegiem błędnym, podobnie jak w przypadku przysłówka goło. Dlaczego? Pamiętacie przykład przymiotnika „optymalny”? Dokładnie z tego samego powodu. Kiedy jesteś bosy, to nie masz butów i nie możesz bardziej lub mniej nie mieć butów. Kiedy jesteś goły, to nie masz ubrań i nie możesz być bardziej lub mniej goły, ponieważ wyraz ten odnosi się do kompletnego braku ubrania.
Mała dygresja na koniec…
Nieczęsto, choć się zdarza, pojawia się problem stopniowania przymiotników złożonych. Otóż teoria języka polskiego zakłada, że podobnie jak przymiotniki proste, tak samo stopniować będziemy każdy przymiotnik złożony, niezależnie od tego, czy mamy do czynienia z pisownią łączną, czy z łącznikiem. Przykład? Przymiotnik wielofunkcyjny będzie w stopniu wyższym – bardziej wielofunkcyjny, a w stopniu najwyższym – najbardziej wielofunkcyjny, choć tu dużą rolę w ocenie tego, czy w ogóle warto sięgać po stopniowanie, odgrywać będzie racjonalny osąd piszącego, ponieważ stylistyka i logika zdań to równie wartościowe elementy języka polskiego.