Zasady pisowni partykuły nie z różnymi częściami mowy wydają się w języku polskim dość jednoznaczne, jednak w wielu przypadkach spotkać się można z sytuacją, w której piszący zastanawia się, jaka zasada pisowni nie obowiązuje w danej sytuacji. Dyktando nie z różnymi częściami mowy zdecydowanie może pójść źle osobom w każdym wieku, zwłaszcza jeśli wiedza w tym zakresie nie jest praktykowana na bieżąco. Nieraz czy nie raz? Niejedno czy nie jedno? Nie razem czy osobno? Pisownia nie z różnymi częściami mowy może okazać się prostsza w momencie, kiedy usystematyzujemy pewne jej elementy.
Punkt wyjścia
Podstawę do tego, kiedy nie piszemy razem, a kiedy osobno, stanowią zasady pisowni tej partykuły z rzeczownikami, czasownikami oraz przymiotnikami. Pisownia nie z częściami mowy z gruntu rzeczy wydaje się prosta i łatwa do zapamiętanie, jednak w naszym języku trudno wykluczyć wyjątki, które mogą nieco komplikować tę kwestię. Przypomnimy zatem wszystkie podstawowe zasady, a także żelazne wyjątki od nich w taki sposób, aby nieco ułatwić to zadanie piszącym.
Nie z rzeczownikami
Rzeczowniki z nie piszemy zawsze łącznie i tej reguły należy się trzymać bezwzględnie, chyba że:
– Mamy do czynienia z nazwami własnymi, w ramach których partykuła nie powinna być oddzielona od nazwy własnej łącznikiem. Choć pisownia taka wydaje się nieco dziwna, przecząc nazwie własnej w przypadku słowa Polacy, poprawny jest zapis nie-Polacy.
– Używamy partykuły nie w formie orzecznika w zdaniu. Pisownia nie z rzeczownikami w takiej właśnie formie wymaga zastosowania pisowni rozdzielnej. A zatem w zdaniu: Dołączył do nas nie kolega, a jego siostra, pisownia łączna byłaby błędem. W przypadku, gdy nie mamy pewności co do poprawności zapisu w języku polskim, istnieje możliwość takiego przeredagowania zdania, aby pozbyć się problematycznego zapisu. Powyższe zdanie będzie równie poprawne, kiedy zapiszemy je tak: Dołączyła do nas siostra kolegi, a nie on sam.
Nie z czasownikami
Z zasady nie z czasownikami w języku polskim piszemy zawsze oddzielnie i od tej reguły na szczęście nie ma wyjątków. Nie być, nie był, nie będzie, a także nie jest, razem czy osobno? Zawsze oddzielnie. Odpowiedź na wątpliwości formułowane często w wyszukiwarkach, nie mówienie razem czy osobno/ niepalenie razem czy osobno nie powinno już budzić wątpliwości. Czasownika nigdy nie łączymy z partykułą nie. Dotyczy to zarówno czasowników w bezokoliczniku, jak i tych w formie osobowej, a także imiesłowów przysłówkowych.
O ile problem z czasownikiem nie powinien budzić wątpliwości, o tyle imiesłów przysłówkowy z definicji może nie być dla wszystkich oczywisty, dlatego przypomnimy, że wyróżnimy jego trzy formy:
– współczesną (- ąc), a więc nie czyniąc, nie pisząc, nie oglądając;
– uprzednią (-łszy, – wszy), a zatem nie ujrzawszy, nie spojrzawszy;
– bierną (-no, -to) zapis z nie wyglądać będzie tak: nie przybyto, nie odnotowano.
Nie z przymiotnikami i odprzymiotnikowymi częściami mowy
Reguły odnoszące się do tego, jak zapisywać partykułę nie z przymiotnikami nie są spójne, ale ich zrozumienie i przyswojenie nie powinno nastręczać wielu problemów. Otóż nie piszemy razem z przymiotnikami w stopniu równym, z imiesłowami odprzymiotnikowymi w stopniu równym, a także z przysłówkami odprzymiotnikowymi w stopniu równym, ale tylko wtedy, gdy nie wykorzystujemy ich jako przeciwstawienia. Tyle teorii, a jak to wygląda w praktyce?
Będziemy pisać nieładnie razem czy osobno? Poprawnie jest niezły czy nie zły? W zdecydowanej większości przypadków łącznie, chyba że, jak wspomniano, będzie to forma wprowadzenia do zdania przeciwstawienia. A więc Nieładnie się zachował jest równie poprawną formą jak Wyglądała nie ładnie, a brzydko. Podobnie sprawa wygląda z pisownią niedobrze i nieźle. A zatem w przypadku wątpliwości niedobrze razem czy osobno/ nieźle razem czy osobno – zastosować należy tę samą regułę. Kiedy w zdaniu partykuła nie wprowadza nam przeciwstawności, pisownia jest rozłączna; jeśli tego nie robi, wybrać należy formę łączną.
Nieco inaczej wygląda to w przypadku przysłówka nierzadko, jego pisownia jest bowiem z założenia łączna i poza przeczącą odpowiedzią na pytanie o częstotliwość np. Czy często chodzisz na basen?, która powinna brzmieć : Nie, rzadko trudno doszukać się innej, rozłącznej pisowni rzadko z partykułą nie.
Zupełnie inaczej sprawa prezentuje się w przypadku przymiotników i przysłówków w stopniu wyższym i najwyższym. Pisownia nie z przysłówkami oraz przymiotnikami, w stopniach innych niż równy, będzie rozłączna. Skoro więc niedobry z zasady łącznie, to nie lepiej razem czy osobno? Pisownia zmienia się wraz ze zmianą stopniowania – niedobry (człowiek), ale już nie lepszy i nie najlepszy (człowiek).
Nie z przysłówkiem, który nie pochodzi od przymiotnika
Z zasady z takimi właśnie przysłówkami partykułę nie piszemy rozdzielnie, ale istnieje grupa wyrazów stanowiących wyjątki, które dobrze jest sobie przyswoić na stałe. A zatem, w momencie gdy chcemy napisać niekiedy (w znaczeniu czasem) czy nieraz (w znaczeniu często), będziemy korzystać właśnie z tego wyjątku i zastosujemy pisownię łączną. Zasadniczo na pytanie niekiedy czy nie kiedy/ nie raz czy nieraz, odpowiedź będzie wskazywała na pisownię łączną, jednak w zdaniu Zauważyłem to nie kiedy siedziałem, a w momencie gdy wstałem/ Chciałbym móc robić to nie raz, ale zawsze pisownia łączna byłaby rażącym błędem. A zatem nie raz razem czy osobno? Jeśli mamy wykorzystane je jako przeciwstawność słowa zawsze, za każdym razem oddzielnie.
Ciekawostką pozostaje przysłówek nieopodal (będący nierzadko także przyimkiem w rozumieniu „obok”), pisownia którego wcale nie jest jednoznaczna. Odpowiedź na pytanie nieopodal razem czy osobno jest dość demokratyczna i pozwala stwierdzić, że teoretycznie w obu formach jest on do przyjęcia. Tradycyjnie w języku polskim był on pisany rozdzielnie, a dziś wielu znawców naszej rodzinnej mowy tylko formę łączną uważają za właściwą i tej wykładni warto się trzymać, choć w różnych źródłach obie formy klasyfikowane są jako dopuszczalne.
A jak sytuacja wygląda w przypadku regularnych wyjątków niemal, nieomal, niezbyt razem czy osobno? Zawsze razem i tu już kontekst wypowiedzi nie ma znaczenia.
Nie z liczebnikami
Nie jedna czy niejedna. Pisownia nie z liczebnikami nie jest jednoznaczna i w co najmniej kilku przypadkach dosłownie uzależniona od intencji piszącego. Otóż napiszemy nie z liczebnikiem łącznie w zdaniu Minęła niejedna chwila zanim się zorientowałem, ale także rozdzielnie w takim zdaniu Nie jedna, a dwie osoby były zszokowane tym zajściem. Podobnie w przypadku liczebnika jeden, na pytania nie jeden czy niejeden/nie jeden razem czy osobno – odpowiedź powinna być tożsama. W przypadku liczebnika niejeden pisownia zależy od kontekstu zdania i tego, co dokładnie autor ma na myśli pisząc niejeden lub nie jeden.
Nie z zaimkami
Zasada pisowni partykuły nie z zaimkami zakłada rozłączność, jednak i od niej istnieją pewne wyjątki. A zatem w przypadku standardowych zaimków nie ty, nie wszyscy, nie każdy, razem czy osobno, nie ma potrzeby szukać wyjątków od niej – piszemy to rozdzielnie.
Warto jednak poznać te wyjątki i zapamiętać, kiedy piszemy nie razem z zaimkiem za każdym razem. Ma to miejsce w przypadku zaimków nieco, niecoś, niektórzy, niektóry, niejaki.
Teraz będzie łatwiej? Mamy nadzieję, że tak!